چند سالی است که ماه مبارک رمضان با فصل گرم تابستان مقارن شده و همین امر موجب گشته است روزه و روزه داری در این ایام به دلایلی چند، از جمله طولانی بودن روزها و گرم بودن هوا و تشنگی و عطش ناشی از این گرما سخت و طاقت فرسا گردد. اما آیا این بهانه مناسبی برای ترک روزه است؟
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کتِبَ عَلَیْکمُ الصِّیامُ کما کتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکمْ لَعَلَّکمْ تَتَّقُونَ » (سوره بقره 183) «یعنی ای کسانی که ایمان دارید روزه گرفتن بر شما واجب گشت همچنان که بر پیشینیان از شما (از ملتهای گذشته) واجب شده بود شاید با روزه گرفتن پاک و پرهیرکار شوید.»
«أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ فَمَنْ کانَ مِنْکمْ مَرِیضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ وَ عَلَى الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَةٌ طَعامُ مِسْکینٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ وَ أَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَکمْ إِنْ کنْتُمْ تَعْلَمُونَ» (سوره بقره آیه 184) «و این روزهایى چند است پس هر کس از شما مریض و یا مسافر باشد باید ایامى دیگر بجاى آن بگیرید و اما کسانى که به هیچ وجه نمىتوانند روزه بگیرند عوض روزه براى هر روز یک مسکین طعام دهند و اگر کسى عمل خیرى را داوطلبانه انجام دهد برایش بهتر است و اینکه روزه بگیرید برایتان خیر است اگر بناى عمل کردن دارید».
خداوند در جمله:" یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کتِبَ عَلَیْکمُ الصِّیامُ"، مساله وجوب روزه بر مسلمانان را خاطرنشان کرده و بلافاصله فرمود:" کما کتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکمْ" و فهماند که شما مسلمانان نباید از تشریع روزه وحشت کنید، و آن را گران بشمارید، چون این حکم منحصر به شما نبوده، بلکه حکمى است که در امتهاى سابق نیز تشریع شده بود. خداوند به صراحت در قرآن روزه را واجب کرده با این وجود بعد از آیه وجوب روزه مواردی را ذکر می کند که حکم روزه از گردن آنان ساقط شده و آن آیه از این قرار است: کسانى که از شما بیمار یا مسافر باشند و روزه گرفتن براى آنها مشقت داشته باشد از این حکم معافند و باید روزهاى دیگرى را بجاى آن روزه بگیرند کسانى که با نهایت زحمت باید روزه بگیرند (مانند پیر مردان و پیر زنان و بیماران مزمن که بهبودى براى آنها نیست) لازم نیست مطلقا روزه بگیرند، بلکه باید بجاى آن کفاره بدهند، مسکینى را اطعام کند. در میان استثنائات روزه‌داری به موردی بر نمی خوریم که گرما و طول روز را دلیل مناسبی برای روزه نگرفتن شمرد از این رو می توان گفت حکم وجوب روزه مختص به زمان و مکان خاصی نیست بلکه شامل حال تمامی مومنین در هر سرزمین و هر فصل سال که ماه رمضان با آن مقارن شده است می باشد. در عین حال خداوند افرادی که مشاغل سختی بر عهده دارند را نیز استثناء نکرده و روزه را برای افراد تا زمانیکه خطری برای سلامتیشان نداشته واجب نموده است .
روزه در گرما نه تنها بد و زیان آور نیست بلکه برای آن اجری بزرگ نیز در نظر گرفته شده است،امام صادق علیه السّلام فرمودند: هر کس که یک روز در گرما روزه بگیرد و خیلى تشنه شود، خداى عز و جل هزار فرشته را وکیل مىکند که دست به صورت او بکشند و او را مژده دهند. و زمانى که افطار کند، خداى عز و جل مىفرماید: چقدر خوشبو هستى. فرشتگانم! گواه باشید که من قطعا او را آمرزیدم
عده ای معتقدند روزه داری در فصل گرم برای سلامتی انسان خطر داشته و به این بهانه روزه را ترک می گویند، در جواب به این افراد باید گفت:
1- با این سخن علم و رأفت خداوندی زیر سوال می رود چرا که خداوند به انسان نسبت به خود او عالم تر و مهربانتر است و بیش از خود او نگران سلامتی اوست با این وجود چگونه به امری دستور می دهد که سلامتی انسان را به خطر می اندازد. روزه و روزه داری حتی در گرمای زیاد و سخترین شرایط فوایدی دارد که امروزه علم برخی از آن را روشن کرده و قسمت عظیم فایده آن در مقوله علم جای نمی‌گیرد و خارج از توان آن است. روزه به منظور اسرار و عللى بر بندگان واجب شده از جمله: بدین وسیله انسان به درد و الم گرسنگى و تشنگى آگاه شده در نتیجه خاضع و آرام و مأجور و شکیبا گردیده و بدین ترتیب به شدائد و سختىهاى آخرت پى خواهد بود. و نیز روزه سبب مىشود که شخص شهوتش شکسته و ضعیف گردد. روزه واعظى است در دنیا که انسان را بر مقدار نیاز و احتیاج بندگان در دنیا و آخرت آگاه مىنماید. (علل الشرائع/ترجمه ذهنى تهرانى/ ج2)
2- (یُرِیدُ اللَّهُ بِکمُ الْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِکمُ الْعُسْرَ)" خداوند راحتى شما را مىخواهد و زحمت شما را نمىخواهد". روزه داشتن گرچه در ظاهر یک نوع سختگیرى و محدودیت است اما سرانجامش راحتى و آسایش انسان مىباشد، هم از نظر معنوى و هم از لحاظ مادى .
امام صادق علیه السّلام در توصیه به فرزندانش مىفرمود: چون ماه رمضان فرا رسد، خود را تا آخرین حدّ توان به کوشش وادارید، زیرا که در آن ماه ارزاق تقسیم مىشود، و مدّتهاى عمر مقرّر مىگردد، و در آن ماه نام حجّکنندگان که به میهمانى خدا مشرف مىشوند نوشته مىشود، و در آن ماه شبى هست که انجام عملى در آن از عمل در هزار ماه بهتر است. (من لا یحضره الفقیه / ج2) . بر هر انسان سالمى لازم است در سال یک ماه روزه بدارد، چرا که براى پرورش جسم و جان او نیز لازم است، به همین دلیل اگر ماه رمضان بیمار یا در سفر بودید باید به تعداد این ایام روزه را قضا کنید تا عدد مزبور کامل گردد، حتى زنان حائض که از قضاى نماز معافند از قضاى روزه معاف نیستند.
روزه به منظور اسرار و عللى بر بندگان واجب شده از جمله: بدین وسیله انسان به درد و الم گرسنگى و تشنگى آگاه شده در نتیجه خاضع و آرام و مأجور و شکیبا گردیده و بدین ترتیب به شدائد و سختىهاى آخرت پى خواهد بود
3- حکم وجوب روزه مطلق بوده و گرم و سرد بودن هوا در آن قید نشده است. چرا که این آیه خود در شهری (مدینه) نازل شده است که هوای بسیار گرمی داشته و مردمان آن به مشاغلی مشغول بودند که انرژی زیادی از آنان صرف کرده و توان بالایی نیاز داشت بنابراین چنانکه بر مردم آن عصر روزه واجب بوده بر انسانهای این دوره نیز این امر واجب است حتی در فصل گرم با وجود سختی های فراوانی که دارد. آیات بالا را ذکر نمودیم تا روشن گردد که در قرآن به صراحت وجوب روزه و استثنائات آن ذکر گردیده و خداوند به سختی و مشقات آن واقف بوده است با این وجود از عباراتی استفاده می کند تا از وحشت آدمی بکاهد و او را متوجه فایده آن می سازد و بالاخره در پایان آیه این واقعیت را بازگو مىکند که" روزه گرفتن براى شما بهتر است اگر بدانید" (وَ أَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَکمْ إِنْ کنْتُمْ تَعْلَمُونَ). بنابراین با دلایلی غیر منطقی و خارج از دستور خداوند و سنت پیامبر نمی توان روزه را کنار گذاشت.
روزه در گرما نه تنها بد و زیان آور نیست بلکه برای آن اجری بزرگ نیز در نظر گرفته شده است، امام صادق علیه السّلام فرمودند: هر کس که یک روز در گرما روزه بگیرد و خیلى تشنه شود، خداى عز و جل هزار فرشته را وکیل مىکند که دست به صورت او بکشند و او را مژده دهند. و زمانى که افطار کند، خداى عز و جل مىفرماید: چقدر خوشبو هستى. فرشتگانم! گواه باشید که من قطعا او را آمرزیدم. (ثواب الأعمال/ ترجمه بندرریگى/113 )
مریم پناهنده
بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان
