لغت
بقیع در لغت به زمین گسترده و بزرگى گویند که داراى درخت باشد که یکى از آنها، بقیع (غرقد) است. غرقد، نام درختى است که در آن محیط بوده است، گرچه بعدها آن درختان را کندند، ولى اسم آن باقى ماند و این زمین، معروف به بقیع الغرقد شد.
مساحت
این قبرستان از زمان رسول خدا صلىاللهعلیهوآله تا کنون باقى است و حدود ده هزار نفر از یاران پیامبر (ص) را در خود جاى داده است.
بقیع، زمین مستطیل شکلى در شرق مدینه است که 100 در 150 متر بوده است؛ ولى بارها توسعه پیدا کرده است. برخى آن را در اصل 80 در 80 متر دانستهاند که بعدها با اضافه شدن حش کوکب و... به آن، به 150 در 100 متر رسید.
آغاز
ابورافع مىگوید: رسول خدا صلىاللهعلیهوآله در صدد تهیه مکانى براى دفن یاران خود بود و جاهاى مختلفى را در اطراف مدینه ملاحظه کرد تا آن که به بقیع الغرقد رسید و فرمود: به من دستور داده شده که این مکان را قرار دهم.
اولین مدفن در بقیع
از برخى روایات، استفاده مىشود که اولین کسى که در بقیع دفن شد، عثمان بن مظعون بود؛ همان گونه که از حضرت امیرمؤمنان على علیهالسلام روایت شده که اولین کسى که در بقیع دفن شده، عثمان بن مظعون و پس از او، ابراهیم، پسر پیامبر بود. از برخى روایات نیز فهمیده مىشود که اولین کسى که در بقیع دفن شد، اسعد بن زرارة بود. او به هنگام ساخت مسجد النبى، از دنیا رفت. ممکن است گفته شود که اولین کسانى که در بقیع دفن شدند، از مهاجران، عثمان بن مظعون و از انصار، اسعد بن
زراره بوده است ، و یا آن که گفته شود که اسعد بن زرارة، در بقیع دفن شد؛ پیش از آن که آن مکان، به عنوان قبرستان عمومى، در نظر گرفته شود.
وقفى نبودن بقیع
بقیع، یک زمین وقفى نیست؛ چون ملک کسى نبوده است و وقفیت، فرع ملکیت است؛ وپس از تصمیم براى دفن، مردم درختان آن را کندند و عدهاى هم آمدند و براى خود در آن خانه ساختند. بنابر این چلوگیری وهابیون از بازسازی بقیع تحت عنوان وقف بودن بقیع بهانه ای بیش نیست، علاوه بر آنکه خصوص امامان بقیع در خانه شخصی عقیل بن ابی طالب دفن گردیدند.
فضیلت بقیع
بقیع به خاطر قدوم مبارک رسول خدا و ائمه معصومین علیهمالسلام و دفن چهار تن از امامان علیهمالسلام و سایر مؤمنان، شهیدان ونیکان، داراى شرافت زیادى است. ابوحجر اسلمى از رسول خدا صلىاللهعلیهوآله، چنین روایت کرده است: کسى که در مکه یا مدینه بمیرد، مورد حساب واقع نگردد و مهاجر به سوی خدا محسوب شود و روز قیامت، با اصحاب بدر محشور مىشود همچنین از رسول
خدا صلى الله علیهوآله، چنین روایت شده است که روز قیامت، هفتاد هزار نفر از بقیع، بىحساب راهى بهشت مىشوند؛ در حالى که صورت آنها چون ماه شب چهاردهم، مىدرخشد.
نزول یک آیه در بقیع
سیوطى از انس روایت مىکند که دو آیه «فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً. إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً» در بقیع نازل شد.
پیامبر و بقیع
رسول خدا صلىاللهعلیهوآله، به قبرستان بقیع مىرفت و مشغول دعا مىشد و براى مردگان، طلب رحمت و آمرزش مىکرد. علاوه بر این، وى در شامِ هر پنجشنبه، به همراه عدهاى از مردم، به بقیع مىرفت. از این رو، فقیهان ما، فتواى مستحب بودن زیارت قبور را دادهاند. علاوه به این، گاهى پیامبر، آخر شب به تنهایى به بقیع مىرفت و براى اهل بقیع، دعا مىکرد. جالب اینجاست که جایگاه ایستادن رسول خدا صلىاللهعلیهوآله در بقیع، کنار قبور فعلى ائمه بقیع بوده است. جعفر خالد بن عوسجى، نقل مىکند که شبى در گوشه خانه عقیل بن ابیطالب، مشغول دعا بودم که امام صادق علیهالسلام از کنارم عبور کرد و مىخواست به سمت عریض برود که فرمود: این جایى که ایستادهاى، جایگاه شبانه رسول خدا صلىاللهعلیهوآله در بقیع بوده است و مىدانیم که اهل بیت علیهمالسلام، در خانه عقیل، به خاک سپرده شدند.
همچنین در برخى روایات، از حضور رسول خدا صلىاللهعلیهوآله، در شب نیمه شعبان در بقیع و نیز از سجود رسول خدا صلىاللهعلیهوآله در بقیع ، نماز رسول خدا صلىاللهعلیهوآله در بقیع، خواندن نماز باران در بقیع و دعاى آن حضرت در آن جا مطالبى نقل شده است. سلمان فارسى نیز مهر نبوت رسول خدا را در قبرستان بقیع دید. برخى روایات نیز از زبان رسول خدا صلىاللهعلیهوآله در قبرستان بقیع نقل شده است که برخى از آنها در فضیلت امیرمؤمنان على علیهالسلام و امام مهدى علیهالسلام است. که تفصیل آن را در کتاب (بقیع الغرقد فی دراسه شامله) آورده ایم.
بقیع و عترت پیامبر(ص)
امیرمؤمنان على علیهالسلام، یک شب در بقیع، درباره اسرار حرف «با» بسم الله الرحمن الرحیم، تا طلوع فجر سخن گفت و به پایان هم نرسید.
محل نماز حضرت فاطمه علیهاسلام در قبرستان بقیع، مشخص بود. شیخ صدوق سفارش مىکرد که پس از زیارت امامان بقیع، در مسجدى که در آن جاست و گفته مىشود که مکانى است که فاطمه علیهاسلام در آن نماز گزارده است، دو رکعت نماز بخوانید. ظاهراً مقصود، همان بیت الاحزان است که در نزدیکى قبور امامان بقیع بوده است و وهابیان آن را تخریب کردند. بیت الاحزان فاطمه را باید خانه اسرار فاطمه نامید. این جا، جایى بود که على علیهالسلام آن را براى فاطمه علیهاسلام ساخته بود آن حضرت با حسنین علیهماالسلام، در آن جا حضور مىیافت و تا شب، به گریه مىپرداخت.
امامان بقیع درباره بقیع، گفتوگوهایى دارند که تفصیل آن در جاى خود آمده است.
عنایت مسلمانان به زیارت بقیع
عالمان شیعه و سنى در کتابهاى خود، مردم را به زیارت قبرستان بقیع ترغیب نمودهاند. علاوه بر فقیهان وعالمان بزرگ شیعى، شخصیتهایى از اهل سنت چون عبدالکریم بن عطاء الله مالکى، محمد بن شربینی، بکری دامیاطی، فاکهى، نووى، غزالى، صالحى شامى و... به آن تصریح کردهاند.
آداب زیارت قبور ائمه بقیع
مستحب است که براى این زیارت، سه کار انجام شود؛ غسل، زیارت و خواندن هشت رکعت نماز (براى هر امام، دو رکعت).
بنا به تصریح برخى از مراجع بزرگوار، مانند حضرت آیهالله وحید خراسانى، ادب زیارت حکم مىکند که براى زیارت ائمه در قبرستان بقیع، با پاى برهنه وبدون کفش وارد شوند و زیارت کنند.
پیراستن حرم امامان بقیع
مسلمانان از دیرباز، اقدام به بازسازى و ساختن گنبد براى شخصیتهای بزرگ اسلامی کردند که گنبد سبز پیامبر و گنبدهایى که در عراق، ایران، سوریه، مصر، ترکمنستان و .. وجود دارند، شاهد این مطلب هستند و تنها وهایبان، به خاطر تحجر و کجفهمىاى که دارند، بااین کار مخالفت کردهاند.
یکى از کسانى که اقدام به ساخت گنبد بر مزار امامان بقیع نمود، ابوالفضل اسعد بن محمد بن موسى قمى اردستانى مجدالملک است. او در آخر قرن 5، کشته شد. همچنین الناصر لِدین الله، خلیفه عباسى، در سال 560 ق. اقدام به تعمیر گنبد امامان بقیع کرد و نیز ابوطالب عبدالله بن حسین بن میرزا رفیعالدین حسینى مرعشى نیز اقدام به تعمیر و بازسازى حرم امامان بقیع نمود.
در دوره قاجاریه، محمد بن على امین السلطنه، اقدام به نهادن ضریحى از فولاد بر روى قبور نمود. او قصد داشت ضریحى نقرهاى نیز براى آنها قرار دهد که مانع کار او شدند.
سید على قطب هزار جیبى نیز آخرین ضریح فولادى را - که در اصفهان ساخته شده بود - به مدینه برد و با زحمت و سه سال معطلى در جده، بر قبور مطهر ائمه بقیع نهاد که این ضریح نیز در سال 1343 ق. توسط وهابیان از جا کنده شد و قطعاتى از آن، تا سال ???? هـ.ش بر دیوار شهداى احد وجود داشت.
مرحوم سید محسن امین مىنویسد: سلطان عبدالمجید عثمانى - که گنبد قبر پیامبر را ساخت - دستور داده بود که براى امامان بقیع نیز گنبدى همانند گنبد پیامبر (ص) بسازند؛ ولى با مخالفت برخى از اهل مدینه مواجه شد. غیر از قبور مطهر امامان بقیع، بیت الاحزان، قبر حلیمه سعدیه، قبور دختران و همسران پیامبر، قبر مالک و قبور عمههاى پیامبر نیز داراى گنید بودند که همه آنها توسط سلفیان تخریب شد.
فاجعه تخریب بقیع
همانگونه که گفته شد مسلمانان از آغاز، به قبور بزرگانشان توجه داشتند و بر فراز آنها، گنبدهایى مىساختند که از جمله آنها، گنبد قبر مطهر رسول خدا صلىاللهعلیهوآله است که از اول تا کنون، بوده است. مزار بزرگان و امامان بقیع نیز از این قاعده مستثنى نیست. ابن جبیر (قرن 6) در سفرنامه خود، بقیع را به زیبایى توصیف کرده، از گنبد زیبا و بسیار بلند ائمه بقیع، یاد کرده است. پس از او، ابن بطوطه نیز همان توصیف را دارد.
سمهودى نیز از گنبد ائمه اهل بیت، به عنوان گنبد باعظمت و بلند یاد کرده است؛ اما جریان واپسگرا و متحجر وهابى، در 8 شوال سال 1344ق. اقدام به تخریب آن نمود و به احساسات میلیونها نفر از مسلمانان، توجهى نکرد. جالب این جاست که آنها اقدام به نگهدارى از لباسها و اسباب منزل، خانه، شمشیر و تختخواب آلسعود نمودهاند و از آثار یهودیان مدینه نیز تا کنون محافظت کردهاند؛ ولى آثار رسول خدا و اهل بیت او علیهمالسلام را خراب کردند.
عکسالعمل مسلمانان در تخریب بقیع
تخریب بقیع، با عکسالعمل شدید مسلمانان و به ویژه، شیعیان جهان، مواجه گردید. مسلمانان ایران، عراق، قفقاز، آذربایجان، ازبکستان، ترکمنستان، قزاقستان، تاتارستان، یاشقیرستان، ترکیه، افغانستان، چین، مغولستان و هندوستان، در برابر این مسئله، موضعگیرى کردند دولت و مجلس آن روز ایران نیز در این زمینه، موضعگیرى رسمى کرد. همچنین فقیهان وبزرگانى چون سید ابوالحسن اصفهانى، شیخ محمد خالصى و شهید سید حسن مدرس، این اقدام را محکوم کردند.
در کنفرانس کشورهاى اسلامى، مرحوم شیخ محمدحسین کاشف الغطاء، سید امین حسینى مفتی فلسطین، و سید محمدتقى طالقانى (آل احمد) نماینده آیهالله بروجردى در مدینه، شرکت کردند. همچنین مراجع وبزرگانى دیگرى مانند حاج شیخ عبدالکرى حائرى، حاج آقا حسین قمى، سید محسن حکیم، سید هبهالدین شهرستانى و امام خمینى، در این مورد، موضعگیرى کردند وحضرت امام خمینى در این زمینه، نامهاى خطاب به شاه عربستان نگاشت.
اجساد جاویدان
بدن سالم ? تن از فرزندان امام جعفر صادق علیهالسلام -پس از گذشت بیش از ???? سال از فوتشان- در بقیع دفن شده است.
یکى از آنان، اسماعیل بن جعفر است که قبر وى پیش از درب اصلی فعلىِ قبرستان بقیع بوده است. به هنگام ایجاد خیابان ابوذر - که امتداد آن به بقیع رسید - مجبور به نقل جسد على و جعفر شدند که به هنگام خاکبردارى، قبر وى ویران شد و جسد سالم وى یافت شد که به درون قبرستان بقیع منتقل و در ضلع شرقى شهداى حره، دفن شد. علامت قبر وى، پس از مدتى توسط وهابیان برداشته شد.
على بن جعفر عریضی، فرزند دیگر امام صادق علیهالسلام است که تا دوره امام جواد علیهالسلام زنده بود. قبر وى در عریض - یکى از روستاهاى اطراف مدینه منوره و نزدیک به منطقه احد - قرار داشت که اینجانب به زیارت آن رفته بودم، وچند سال پیش، عوامل مزدور وهابیت، اقدام به تخریب قبر وى نمودند؛ ولى -بنا به شهادت برخی از موثقین مثل حجت الاسلام والمسلمین شیخ حسن راضی از علمای احساء وحجت الاسلام والمسلمین شیخ حسین رضوانی مسئول وقت دفتر نماینگی بعثه مقام معظم رهبری در مدینه- با جسد سالم وى مواجه شدند که با انتقال جسد مطهر وی به قبرستان بقیع، نزدیک قبور اهل بیت دفن گردید.
محمدامین پورامینى
