اشاره
کلمه مشروطه از ابتدای ورود به فرهنگ سیاسی ایران تعریف دقیق و مشخصی نداشت. و تصور کلی از آن مبنی بر بهبود وضعیت مردم و محدود شدن قدرت حاکمین وجود داشت که می‌توانست در مراحل بعد منجر به بروز اختلافاتی شود. به ویژه در مقام تفصیل اختلاف دیدگاهها در زمینة مشروطیت آشکار شد و هر جریانی تعریف خاص خود را از مشروطیت ارائه کردند. با هم این تفاوت تعاریف را مطالعه می‌کنیم:
بحمدالله تعالی ایران مملکتی است اسلامی و قاطبه امرا و سرداران عظام ملی و مجاهدین غیور و فداییان اسلام و قاطبه ملت با اتحاد عنصر غالب بر دیانت حقه اسلامیه ثابت و راسخ و امتیاز مشروطیت و آزادی این مملکت جز بر اساس قویم مذهبی که ابدالدهر خلل‌ناپذیر است غیرممکن.
آیت‌الله ملا عبدالله مازندرانی :
در قلع شجره خبیثه استبداد و استوار داشتن اساس قویم مشروطیت... ماها به غرض حفظ بیضة اسلام و صیانت مذهب، سد ابواب تعدی و فعال مایشاء و حاکم مایرید بودن ظالمین در نفوس و اعراض و اموال مسلمین و اجراء احکام مذهبیه و حفظ نوامیس دینیه ]وارد شدیم[
روزنامه حبل‌المتین
آیت‌الله حاج شیخ فضل‌الله نوری:
من همان مشروطه و مجلس را می‌خواهم که جناب آخوند خراسانی می‌خواهد ولی اختلاف بین ما و لامذهب‌هاست که از عناوین مقدس سوءاستفاده می‌کنند... ای مسلمانان کدام عالم است که می‌گوید مجلسی که تخفیف ظلم نماید و اجرای احکام اسلام کند، بد است و نباید باشد؟ تمام کلمات راجع است به چند نفر لامذهب بی‌دین آزادطلب که احکام شریعت قیدی است برای آنها، می‌خواهند نگذارند که رسماً این مجلس مقید شود به احکام اسلام و اجرای آن، هر روز به بهانه‌ای القای شبهات می‌نمایند.
لوایح حاج شیخ فضل‌الله نوری
حسن تقی‌زاده:
مشروطیت را در جاهای دیگر دنیا با زحمات چندین ساله اختراع کردند و چون هر چیز اختراعی را بخواهیم از مأخذش برداریم، باید با تمام جزئیات و آلات آن برداریم و اگر ما ساعت را بخواهیم برای تعیین وقت قبول کنیم ولکن یکی از چرخ‌های آن را بگذاریم، کار نخواهد کرد.
مشروطیت فرزند روحانی انگلستان است... و چشم مردم به جزیرة بریتانیای کبیر دوخته و به یاد آن مهربانی‌های سابق، منتظر معاونت آن ملت نجیب و آن دولت لیبرال‌اند.
آیت‌الله شیخ فضل‌الله نوری :
مجلس، دارالشورای کبرای اسلامی است و به مساعی مشکورة حجج اسلام و نواب عام امام زمان قائم شده... ممکن نیست که آثار پارلمان پاریس و انگلیس بر آن مترتب گردد... بدانید که طبع مملکت ما را مشروطة اروپا دردی است بی‌دوا و جراحتی است فوِ جراح... من آن مجلس شورای ملی را می‌خواهم که عموم مسلمانان آن را می‌خواهند؛ به این معنی که عموم مسلمانان مجلس می‌خواهند که اساسش بر الهیت باشد و برخلاف قرآن و شریعت محمدی و برخلاف مذهب مقدس جعفری قانون نگذارد.
لوایح حاج شیخ فضل‌الله نوری
سید محمد مجتهد طباطبائی:
قصد ما متحداً تغییر سلطنت مستقله است به مشروطه و مراد از مشروطه تعیین مرسوم معینی است برای شخص پادشاه که هیچ‌وقت نتواند پول ملت را تفریط کند... مشروطه چیزی است که وزراء حدودشان معین و مواجب مرسوم هر یکی آشکار می‌شود...
مشروطه چیزی است که وزرایی که تا این مدت مردم را چاپیده‌اند... امروز غیرتمکین تسلیم چاره ندارند مشروطه چیزی است که بندگان که آزاد خلق شده‌اند از قید اسارت خلاص خواهند شد...
مشروطه چیزی است که عامه طعم حریت و آزادی را خواهند چشید، زبان و قلم آزاد خواهد شد؛ مردم متحد خواهند شد مساوات و مواسات در مملکت پدید خواهد گشت.
مشروطه چیزی است که قانونی برای شاه و مجلس و وزراء و اعیان و وکلاء و غیره وضع خواهد شد که شاه و مجلس و تمام وزارتخانه را محدود خواهد کرد.
خلاصه مشروطه چیزی است که تمام کارهای دولتی و ملتی... زارع و فلاح محدود خواهد کرد که هیچ کس بدون امر قانون نتواند سخنی بگوید....
ابن میرزا نصرالله تفرشی، تاریخ انقلاب مشروطیت، به کوشش محمد معینی، آماده چاپ توسط مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
میرزا یوسف (فاضل خراسانی) در رساله کلمه جامعه شمس کاشمری :
قسم دوم از اقسام دولت ملکی مقید است؛ یعنی سلطنت مشروطه ]است[ یعنی هر فعلی که از سلطان در باب انتظام مملکت و امور راجع به ملت صادر می‌شود باید مقید به قید و مشروط به شرط باشد و سلطنت دولت مشروطه تابع قانون و آراء مجلس شورا و مجلس سنا است و اگر ایرادی بر آراء یکی از مجلسین بنماید و دیگری شریک رأی سلطان شود می‌تواند حکم و رأی آن دیگر را نقض کند و قانونی که برای انتظام امورات مملکت وضع می‌شود قانون اساسی گویند.
رسائل مشروطیت، ص 633.
حاج ملا عبدالرسول کاشانی در رساله انصافیه:
لفظی که خیلی بعضی را به اضطراب انداخته لفط «مشروطه» است چون هنوز معنای مشروطه را نفهمیده‌ام بدون تحقیق منع می‌کنیم... ]لفظ مشروطه وقتی مطرح شود در کنار[ دولت، می‌گویند مشروطه است، نه چیز دیگر را چرا که دولت یا مطلقه است... یا «مشروطه» و آن دولتی است که صاحبان منصب آن، ملتزم باشند به اطاعت قانون و نشر عدل سلطنت پادشاه وزارت وزراء وکالت وکلاء دارالشورای مجلس سنا، عدلیه، قاضی محاکمات ]و[ سایر مناصب که همه داده می‌شود اما مشروطاً چون تمام از طرف رعیتند باید در نهایت عدل از روی قانون رفتار کنند تا این مناصب از آنها گرفته نشود.
رسائل مشروطیت، صص 564 - 563.
شیخ رضا دهخوارقانی:
مشروطیت عبارت است از انتخابی بودن حکومت و ریاست عامه و ریاست هیئت قوه مجریه و یا حکومت تنها و غیرذالک.
مبانی نظری حکومت مشروطه و مشروعه به نقل از شیخ رضا دهخوارقانی، وقایع ناصری و توضیح مرام، صص 152ـ151.
آیات عظام آخوند خراسانی و ملا عبدالله مازندرانی:
چون مذهب رسمی ایران همان دین قویم اسلام و طریقه حقه اثنی‌عشریه ــ صلوات الله علیهم اجمعین ــ است، پس حقیقت مشروطیت و آزادی ایران عبارت از عدم تجاوز دولت و ملت از قوانین منطبق بر احکام خاصه و عامه مستفاده از مذهب و مبنیه بر اجراء احکام الهیه عز اسمه و حفظ نوامیس شرعیه و ملیه و منع از منکرات اسلامیه و اشاعه عدالت و محو مبانی ظلم و سد ارتکابات خودسرانه و صیانت بیضه اسلام و حوزه مسلمین... آنچه این خدام شریعت مطهره بوجوب اهتمام در استقرار و استحکام آن حکم نمودیم و به منزله مجاهدت در رکاب امام زمان ارواحنافداه دانستیم این مطلب بود. اساس مسلمانی، بر این مطلب مبتنی و در فصل دوم متمم قانون اساسی هم که سابقاً امضا نمودیم ملزوم عدم مخالفت قوانین موضوعه با احکام شرعیه را تصریح و کاملاً این معنی رعایت شده و... همچنانکه مشروطیت و آزادی سائر دول و ملل عالم بر مذاهب رسمیه آن ممالک استوار است همین‌طور در ایران هم براساس مذهب جعفری ــ علی مشیده‌السلام ــ کاملاً استوار و مصون از خلل و پایدار خواهد بود و هیچ صاحب غرض فاسد و مفسدی متمکن نخواهد بود که خدای نخواسته خودی به میان اندازد و برخلاف قوانین و احکام مذهب جعفری حکم قانونی جعل و زندقه و بدعتی احداث و قانون اساسی و اصل مشروطیت ایران را نقض و استبدادی به شکل ملعون دیگر به مراتب اشنع از اول برپا نماید...
