بسمه تعالی

سبک زندگی معنوی از منظر امام رضا علیه السلام

چکیده

سبک زندگی معنوی، رفتارهای عبادی خاصی است که هر فردی در زندگی خویش به آن عمل کرده و به آن پایبند باشد. امام رضا(ع)، انسان کاملی است، که سراسر زندگی معنوی اش، آمیخته با اعمالی بود که موجب تقرب به خدا می شود. هدف انسان نیز در این دنیا رسیدن به مقام قرب الهی است. لذا کشف روش زندگی معنوی امام هشتم(ع)و عمل به آن، می تواند برای طالب این راه، به عنوان نسخه ای شفابخش باشد که او را به زندگی سعادت مند و مقام قرب الهی هدایت می کند.

زندگی معنوی انسان، نه تنها از دوره جنینی، بلکه از زمانی قبل از آن شروع شده، و تا بعد از مرگ ادامه دارد. در طول زندگی، ایمان ومعرفت صحیح، داشتن برنامه عبادی، تقوای در عمل، توسل نمودن به اهل بیت(ع)، طریقه ای است که امام معصوم(ع) به طالبان راه معرفت پیشنهاد داده اند.

کلید واژه: سبک زندگی، امام رضا علیه السلام، برنامه عبادی، شناخت، معنویت، آرامش زندگی، سعادت اخروی

مقدمه

امام علی علیه السلام فرمودند: «...به اهل بیت پیامبر بنگرید، و راه آنها را ادامه دهید، و از طریقه و دین آنها تبعیت نمایید، که اگر اینگونه رفتار کنید هیچگاه از هدایت خارج نخواهید شد...» (مجلسی، (1403 ق)، ج 34، ص 82)، اهل بیت در زندگی خود، سبک و طریقه ای داشتند که تبعیت از آن، موجب می شود انسان هم در این دنیا و هم در سرای دیگر سعادتمند شود.

موضوع سبک زندگی، تقریبا از قرن بیستم وارد علوم ادبیات، جامعه شناسی، روانشناسی اجتماعی و حوزه مطالعات فرهنگی شد. (فاضل قانع، حمید، (بی تا)، سبک زندگی دینی و نقش آن در کار و فعالیت جوانان، ص 42). بیشتر این سبک ها که در جوامع غربی پیشنهاد شده اند، جنبه مادی داشته و به بعد الهی و ارزشی نپرداخته اند، سبک زندگی مادی، بدون ارجاع به مفاهیمی چون مصرف و فرهنگ مصرفی بی معناست. (رسول ربانی، یاسر رستگار، (آذر و دی 1387)، جوان، سبک زندگی و فرهنگ مصرفی، ماهنامه مهندسی فرهنگی، صص 53-44) 

به عقیده عده ای، نخستین بار لیزر، در سال 1963 سبک زندگی را بر اساس الگوی خرید کالا تعریف کرد. به نظر وی سبک زندگی دال بر شیوه متمایز جامعه یا گروه اجتماعی است. (محمد فاضلی، ( بهار 1387)، تصویری از سبک زندگی فرهنگی جامعه دانشجویی، فصلنامه تحقیقات فرهنگی، صص 198-175)

عده ای دیگر معتقدند: اولین بار آدلر از بین روان شناسان، سبک زندگی را مطرح کرد. (کاویانی، محمد، (تابستان 1390، کمی سازی و سنجش سبک زندگی اسلامی، روانشناسی و دین، صص 44-27)

در مورد سبک زندگی اسلامی، در حیطه روان شناسی، کار جدی ای انجام نشده است، در بعد جامعه شناسی، کتاب دین و سبک زندگی تالیف مهدوی کنی موجود است. و در مطالعات دینی هم تحقیقات کمی در این زمینه انجام شده است. (انوری، کاویانی، سجادیان، کجباف،( زمستان 1390) کمی سازی و سنجش سبک زندگی اسلامی، روانشناسی و دین، صص 74-61)

هدف ما در این تحقیق، یافتن سبک زندگی معنوی از منظر امام رضا علیه السلام است لذا سعی شده است سبک زندگی معنوی از دیدگاه امام رضا علیه السلام، مورد بررسی قرار گیرد. و منابع عمده ما کتب روایی و برخی مقالات، می باشند. روش تحقیقی که در این مقاله مورد استفاده قرار گرفته است، کتابخانه ای- توصیفی است. البته در برخی موارد، به سمت تحلیل هم پیش رفته است.

 مفهوم شناسی

سبک زندگی

سبک (Style  ) یا روش، عبارت است از مجموعه فعالیتها یا مجموعه تدابیرى که با استفاده از امکانات [در چارچوب اصول و ضوابط]، براى وصول به هدفى صورت مى‏گیرد. (الهامى‏نیا- احمدى‏، بی تا، (ج‏2)، ص:31)

زندگی(life)، در لغت ضد مرگ بوده و عبارت از زنده بودن، زیستن، حیات، عمر و معاش می باشد.(دکتر معین، 1387 ش، ص 574)

وقتی این دو لغت در کنار هم قرار می گیرند و به صورت مضاف استعمال می شوند، دارای بار معنایی خاصی می گردند: از نظر آیت الله مصباح، سبک زندگی «رفتارهای خاصی است که هر فردی برای زندگی خود بر‌می‌‌گزیند؛» ویژگی‌های رفتاری انسان است که با تعددش، تعدد سبک‌ها را نیز به همراه دارد. این ویژگی‌ها با توجه به دیدگاه های مختلف به اشکال مختلف تقسیم می شود. [1] سبک زندگی از حیث مفهومی، با مفاهیمی همچون فرهنگ، رفتار، اخلاق، ایدئولوژی، شخصیت، هویت، سرمایه، مصرف، طبقه اجتماعی و سلیقه، پیوندی تنگاتنگ دارد. (فاضل قانع، حمید، (بی تا)، سبک زندگی دینی و نقش آن در کار و فعالیت جوانان، ص 41).

به عنوان مثال "سبک زندگی دینی" شیوه زندگی مورد تایید دین، سبک زندگی در حوزه رسانه، بیانگر ویژگی های مخاطبان خاص، (ناهید خوشنویس، (1389)، رسانه و سبک زندگی، ماهنامه علمی تخصصی انجمن روابط عمومی ایران، شماره 73، صص 9-17.) و سبک زندگی معنوی، شیوه زندگی بر مبنای معنویت است.

عبادت

عبادت از ریشه عبد، ضد حریت، در لغت به معنای خضوع و ذلیل بودن (جوهرى،(1410 ه ق)‏، ج2، ص 503.) و در اصطلاح، بر اظهار بندگى و نیاز در پیشگاه خداوند تعالى و بیان خواستها و تقاضاى تکامل از درگاهش و تقدیس ذات مقدس اطلاق شده است.(الهامی نیا، طاهرزاده، بی تا‏، ج 1، ص 1237.) به کسی که مسیر بندگی را پیش گیرد متعبد گویند (سجادى‏، (1373)، ج3، ص 1683.)و به خود عبادت کردن تعبد گفته می شود.( همان، جلد 1، ص 543.)

در قرآن، خداوند بندگانش را به عبادت امر کرده است. «یا أَیُّهَا النّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» (سوره بقره، 21)(جرجانی، 1404 ه ق، ج1، ص 214)

در اصطلاح عرفان: «عبودیت بر بندگى کردن اطلاق شده است. عبودیت خروج از اختیار از جهت موافقت امر و اراده حق تعالى است ، و نهایت عبودیت، حریت است.»(سجادى‏، (1373)، ج 2، ص 1238)

شهید مطهری می گوید: «از نظر اسلام هر کار خیر و مفیدى اگر با انگیزه پاک خدایى توأم باشد عبادت‏ است... در اسلام عبادات اسلامى با فلسفه‏هاى زندگى توأم است و در متن زندگى واقع است.»(شهیدمطهرى، (1383)، ج‏16، ص: 414) در جای دیگری می گوید: «روح عبادت تذکر و یاد خدا بودن است.»(شهیدمطهرى، (1383)، ج‏22، ص: 636)

انواع سبک ها

هر شخصی در زندگی خود سبک و روش خاصی را دنبال و زندگی اش را به گونه خاصی تعریف می نماید و بر اساس هدفی که دارد، گام هایی را بر می دارد. به صورت کلی، بر شناخت سبک زندگی افراد فایده ای مترتب نمی باشد. مگر اینکه سبک یک فرد موفق، بتواند الگویی برای همگان باشد. جامعه تحقیق در سبک زندگی چنین فردی را دارای فایده دانسته و قائل است استخراج سبک زندگی او، می تواند منشا آثار فراوانی باشد.

وقتی جامعه در مورد فرد موفقی چنین تصمیمی می گیرد، در قبال، سبک زندگی اسلامی، و نسخه پیاده شده آن توسط خلیفه خداوند، چگونه تصمیم می گیرد؟ تفاوت این سبک با سبک گذشته از زمین تا آسمان است. زیرا سبک زندگی یک فرد موفق، موفقیت را از جهت دیدگاه خودش تعریف می کند. اما سبک زندگی اسلامی و الهی، موفقیت را از دیدگاه خداوند تعریف نماید. این سبک مرا به خدا می رساند و آن سبک مرا به دنیا؛ معلوم است که هر شخص عاقلی سبک اسلامی را می پسندد و دنبال می نماید.

به نظر می رسد بازگشت همه سبک های موجود در جامعه به طریقی به این دو سبک می باشد. هر یک از دو سبک زندگی الهی و مادی، در زندگی فرد منشا آثاری می باشند. از آنجا که نهایت چیزی که سبک زندگی مادی، برای انسان دارد، خوشی و لذت در این دنیا است، لذا از آن صرف نظر کرده و به سراغ آثار سبک زندگی الهی می رویم. البته سبک زندگی الهی نیز به سلامی و غیر اسلامی قابل تقسیم است که در این تحقیق سبک زندگی اسلامی مورد توجه می باشد. برخی از آثار سبک زندگی اسلامی  عبارتند از:

آثار سبک اسلامی در زندگی انسان

1.      معنی پیدا کردن زندگی: یکی از آثاری که با رعایت سبک الهی در زندگی انسان جریان پیدا می کند، معنی دار شدن زندگی اوست. جهان بینی کامل به زندگی انسان معنی می دهد، و هیچ جهان بینی ای در عالم به اندازه جهان بینی اسلامی به زندگی انسان معنی نمی دهد. و انسان را از ظلمت به نور راهنمایی می کند. «لیُخْرِجَکمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّور»(احزاب 43)

2.       آرامش فرد: از دیگر آثار زندگی بر اساس سبک اسلامی، می توان آرامش روحی فرد را ذکر نمود. چنین شخصی با ارتباط با خدای خویش، در زمره افرادی قرار می گیرد که دارای قلب های مطمئن هستند. «الا بذکرالله تطمئن القلوب.» (رعد 28)و در این زندگی دیگر از هیچ چیزی هراسی به دل راه نداده و محزون نمی شوند. «أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُون»(یونس 62)

3.      آرامش محیط خانه: این افراد که تقوا را رعایت می نمایند، به واسطه جریان عدالت در محیط زندگی، «اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى»(مائده 8) از بروز تنش در آن جلوگیری کرده و در نتیجه محیط زندگی آرامی خواهند داشت.

4.       فروانی رزق و روزی: وقتی زندگی انسان، زندگی ایمانی شد، و تقوی در همه زمینه های زندگی رعایت شد، درهای برکت الهی نیز بر این افراد باز شده و از روزی فراوان برخوردار خواهند شد. «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْض» (اعراف 96)

5.      ارتقای جایگاه انسانی: از دیگر آثار عمل به سبک اسلامی در زندگی، برخورداری از حیات طیبه، و ارتقای جایگاه معنوی و انسانی شخص می باشد. «مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثى‏ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ، فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُون» (نحل 97) ایمان این افراد هر روز بیشتر شده «هُوَ الَّذی أَنْزَلَ السَّکینَةَ فی‏ قُلُوبِ الْمُؤْمِنینَ لِیَزْدادُوا إیماناً مَعَ إیمانِهِمْ » (فتح 4) و با معرفت بیشتر، به سوی سعادت خویش حرکت می نمایند.

امام رضا علیه السلام و سبک زندگی معنوی

امام رضا علیه السلام، هشتمین امام شیعیان، در عبادات خود دارای سبک و روشی خاص بوده اند. بر فرد مسلمان که طالب کمال است، لازم است از شناخت کافی نسبت به خداوند و راهی که ما را به او میرساند برخوردار بوده و سپس با عمل به سلوک معنوی، به هدفش دست یابد. لذا سبک زندگی معنوی امام رضا(ع) در دو بخش شناخت و عمل مطرح می شود.

شناخت

انسان برای طی کردن هر مسیری نیاز به شناخت و معرفت دارد. باید امکانات، مبدا، مقصد، طول مسیر و موانع مسیر را بشناسد. روح عبادت نیز به یاد خدا بودن است. شخصی می تواند به یاد خدا بوده و مشغول به عبادت و راز و نیاز با خداوند باشد و برای زندگی معنوی خود برنامه داشته باشد که در گام اول بر اساس روایتی از امام رضا ع «اول الایمان هو التوحید و الاقرار لله تبرک و تعالی بالوحدانیه» شناخت کافی و درست، نسبت به خداوند داشته (عطاردی 1406 ج ص 159) و منور به نور ایمان شود. امام رضا علیه السلام فرموده اند: «الْإِیمَانُ مَعْرِفَةٌ بِالْقَلْبِ وَ إِقْرَارٌ بِاللِّسَانِ وَ عَمَلٌ بِالْأَرْکَان‏»«ایمان عبارت است از معرفت و شناخت قلبی، اقرار با زبان و عمل به اعضاء و جوارح.(ابن بابویه، 1378 ق، ج 1، ص 227). بر اساس این روایت، تکمیل شدن ایمان علاوه بر شناخت قلبی، نیازمند به جدیت و تلاش و عمل صادقانه نیز می باشد.

بعد از اینکه انسان خود را شناخت و به وحدانیت خدای خویش ایمان آورد و دانست که بیهوده خلق نشده است و باید برای رسیدن به مقصد نهایی اش یعنی سعادت، پشتکار و جدیت داشته باشد، وجود برنامه ای دقیق در زندگی اش را ضروری می داند.